HOE OVERLEEF IK EEN WACHTKAMER - DE KUNSTENAAR

Philip Lüschen in zijn Waiting Room Survival

"Voor mijn afstuderen heb ik het werk Waiting Room Survival  gemaakt, dat nu hier op de oogpoli staat. Het is een project over wachten in wachtkamers en heb daar eigenlijk mijn fantasie verbeeld die ik heb in een wachtkamer. Wat is het wat ik graag zou willen doen, voordringen misschien? Het werk geeft mogelijkheden hoe je dat het beste kunt doen. Of jezelf vermommen omdat je geen zin hebt om met een bekende over je behandeling te kletsen? Er staat een kapstok met nepneuzen eraan die je op kunt zetten. Er liggen ook twee wachtkamerboeken met kleine illustraties die laten zien hoe je zou kunnen voordringen of als je niet wil dat iemand naast je zit, hoe je dat zou kunnen oplossen. Allerlei strategieën voor wachtkamerongemakken dus."

"Ik heb mezelf opgegeven voor BETER omdat ik denk dat mijn werk wellicht een positief effect kan hebben. Maar ik zou het al goed vinden als patiënten het zien en er een plezierig moment door beleven of de tekeningen bekijken en de situaties herkennen. Dat de spanning even gebroken wordt."

"BETER is eigenlijk een heel groot onderzoek, maar ik dacht wel: gaat dit nou meer over het project van de kunstenaar zelf, Martijn Engelbregt, of om de resultaten van de onderzoeken? Voor mij is daar een interessante spanning: wat is nou echt? Het hele project zet je aan het denken en twijfelen over of kunst in gezondheidsinstellingen überhaupt meetbaar is. Als uit het onderzoek blijkt dat Waiting Room Survival heel goed is voor de gezondheid, zal ik de prijs hiervan eens flink opschroeven, ha ha ha! Nee, ik denk niet dat zo’n uitslag mij in mijn werk beïnvloed. Uiteindelijk visualiseer ik mijn wachtkamer fantasie, en dat dit beeld binnen een bestaande wachtkamer kan zorgen voor afleiding is mooi meegenomen."

  

"Ik merk vaak dat er maar wat opgehangen wordt in zorginstellingen, om het wat op te leuken. Ik vind het moeilijk om te zeggen ‘dit moet het dan wel zijn’. Persoonlijk word ik graag afgeleid of op het verkeerde been gezet door een kunstwerk. Maar een wachtkamer waarin vrijwel niets gebeurd en, belangrijker nog, vooral niets wordt geprobeerd, lijkt me misschien nog prettiger. Met een comfortabele stoel, een echte plant en een oprecht vriendelijke receptioniste kom je al een heel eind. Dit in tegentelling tot metershoog paddenstoelenbehang of enig ander opgedrongen natuur ‘nabootsenarij’."

"Ik denk niet dat je moet proberen om kunst voor iedereen begrijpelijk en toegankelijk te maken. De ene mevrouw kan misschien ontzettend genieten van een bloem die op de balie staat terwijl een ander daar aan voorbij gaat en wordt getriggerd door een lampje dat knippert in de hoek. Voor een werk van een kunstenaar geldt hetzelfde: de een zal het wel aanspreken, de ander niet."

 MENEER HUBÈR IN DE MCH KUNSTCOMMISSIE

"Ik denk dat kunst een moeilijk onderwerp is voor onderzoek. Het is een waarneming - daar is hier al meermalen iets over opgemerkt - die subjectief is, maar ook vluchtig en enorm afhankelijk van de gemoedstoestand waaronder het wordt waargenomen. Maar ik denk dat er wel degelijk uitkomsten kunnen zijn die ertoe doen. Het is een onderzoeksgebied dat nog nauwelijks geëxploreerd is: het is onontgonnen terrein. In die zin vind ik het erg leuk dat wij daarin dan het voortouw mogen nemen, een hele eer zelfs."

"Het zal langs de weg van de geleidelijkheid zeker veranderingen kunnen brengen. Zeker in de inrichting van ziekenhuizen, de kleurstellingen bijvoorbeeld. Vanwege de subjectiviteit zou je eigenlijk ook nog moeten kijken of er niet standaard een intake van patiënten moet gaan plaatsvinden, om te kijken waar de kunst het beste aan kan voldoen. Zodat kunst afgestemd kan worden op de patiënt. Zodat het ook verzekerd een goede uitkomst heeft. Maar dat is een verdergaand stadium. Daarbij ga ik er dus vanuit dat kunst helpt."

"Het gaat er natuurlijk aan liggen hoe instellingen het oppikken. Uit het enkele feit dat deze tentoonstelling hier wordt gehouden, zou je kunnen opmaken dat dat een opening biedt. Het heeft natuurlijk ook te maken met beschikbare middelen, dat is altijd een struikelblok. Met de aandacht die er tegenwoordig is voor de healing environment, dus de invloed van de omgeving op een patiënt, zou je ervan uit kunnen gaan dat dit onderzoek ook daadwerkelijk een rol kan gaan spelen."

"Ik heb zelf nog nooit ervaren dat ik me fysiek beter ben gaan voelen door een kunstwerk. Wel dat kunst me raakt en ik kan zeggen dat sommige werken een prettige ervaring opleveren. Toch denk ik dat in het geval je een aandoening hebt, kunst dan heilzaam kan zijn. Maar vandaar ook de placebo's in dit onderzoek: er zijn heel veel aannames over kunst, en nu wordt het onderzocht. Ik weet niet welke van de werken in de tentoonstelling de placebo’s zijn en welke de echte kunstwerken, dus daar ga ik mezelf straks op toetsen. Het is ook maar net of je het zelf als kunst ervaart. Het grootste kitsch ding kan nog wel iets voor iemand betekenen en in een bepaalde context kunst zijn."

INGE DE DOKTERSASSISTENTE

"Ik heb begrepen dat het een kunstproject is voor wachtkamers? Om het voor mensen wat aangenamer te maken, dat ze minder gespannen zijn? Dat dat het doel is? Hier in de wachtruimte van de oogheelkunde hangt van alles. Bijvoorbeeld dat daar, dat roze. Ik moet zeggen: ik vind de kleuren niet zo aangenaam. Ik vind het ook niet iets voor een wachtruimte. Het is niet iets waar ik warmer van word, nee. Als het mensen gezonder moet maken, dan lijkt mij dat het warm moet zijn. Het valt de mensen ook nog niet zo op, hoor. Ik heb wel eens aan de mensen gevraagd van ‘wat vind je er van?’. Maar er was maar een mevrouw die echt van kunst hield. Die ging met haar opschrijfboekje rond."

"Mijn dochter doet nu de master museumstudies. Ik ga ook binnenkort naar het Stedelijk Museum omdat zij daar rondleidingen verzorgt. Ik moet zeggen: ik heb me in de kunst hier nog niet echt verdiept. Maar wat ik tot nu toe gezien heb, spreekt mij niet zo aan. Mijn verwachting is dat het niets gaat doen voor de gezondheid. Maar stel dat het helemaal andersom is, dan vind ik dat wel goed. Ik ben namelijk op zoek naar een manier om de boel hier wat op te leuken, ik vind het hier nogal groot en leeg en licht. Het is de poli oogheelkunde, maar je staat hier bijna in de spotlights door de belichting. Het is wel een moeilijke ruimte. Ik  denk dat wanneer je op kleinere poli’s komt, je meer succes krijgt met de kunst. Bijvoorbeeld waar we de staaroperaties doen, daar is een kleine wachtruimte. Daar zitten de mensen echt een tijdje. Maar ja, dan nog blijft het een oogpoli: veel mensen zien het gewoon echt niet." 

"Hoe lang blijft de tentoonstelling nog hier? Ik wil wel echt weten wat de uitkomst is, kun je me dat mailen? Dan ben ik benieuwd. Kan ik het ook doorgeven aan mijn dochter."

DE ONDERZOEKER - RICK

"Ik werk op de TU Delft en voor BETER doen wij onderzoek op de afdeling radiotherapie. We testen daar of de kunstwerken effect hebben op het genezingsproces; we laten mensen vragenlijsten invullen over hoe zij zich voelen voor, tijdens en na de behandeling. We hebben het strak opgezet, op een wetenschappelijke manier. We hebben drie ruimtes, drie condities: de kunstconditie, de placeboconditie en de controleconditie. Patiënten kunnen in twee van die drie ruimtes komen. In de controleconditie hangt geen kunstwerk. Daar komen alle patiënten  en daarna komen ze ofwel in de kunstconditie ofwel in de placeboconditie. Wat wij doen in het onderzoek is die twee condities vergelijken. We kunnen steeds de kunst met de controle en de placebo met de controle vergelijken. De opzet is prima. Het is echt een wetenschappelijk onderzoek. Wat voor ons wel een moeilijk punt is, is wat 'placebo' nou precies is."

"Dit is natuurlijk wel veldonderzoek, hè? Als wij een onderzoek doen op de universiteit heb je een lab-situatie waarbij je alles onder controle hebt en dat is bij veldonderzoek niet het geval. Je probeert wel zoveel mogelijk dingen te controleren. We hebben wel  drie vergelijkbare ruimtes voor de drie condities: er staat steeds een bestralingsapparaat, de kunstwerken zijn even groot en hangen op dezelfde plek. In die zin is het redelijk gecontroleerd. Maar de ruimtes zijn natuurlijk niet honderd procent hetzelfde en de laborant die aan het werk is, verschilt ook per keer."

"Ik weet niet wat er uitkomt. Voor ons is het een open vraag. Ik heb zelf wel de indruk dat als je gaat kijken naar een werk dat dat al helpt. Omdat het afleidt van je behandeling en situatie. Bij de radiotherapie heb je een kunstwerk van bloemen en een foto van bloemen. Daarvan denk ik wel dat ze allebei kunnen werken omdat de foto van bloemen op zich ook al interessant is om naar te kijken. Ik weet niet zeker of een kunstenaar er nog meer aan toe kan voegen om het effect groter te maken. Maar ik denk sowieso dat het beter zal zijn, allebei die condities, dan de blanco ruimte waarbij je geen afleiding hebt en alleen maar met je probleem of je pijn bezig bent."

"Ik denk dat wanneer een wetenschappelijke club dit geheel had opgezet, dat het heel anders was geworden. Sommige dingen die Martijn Engelbregt doet, zoals mensen in een rolstoel zetten en rondrijden en hen elektronen opplakken, dat zouden wij als wetenschappers niet zomaar mogen. Zoiets krijg ik als wetenschapper niet door een medisch ethische commissie. Maar dit is een kunstproject, geen wetenschap. Martijn kan zich daardoor vrijer bewegen." 

"Het onderzoek wat wij doen gaat zeker ook iets opleveren voor mijn eigen vakgebied. Het is nieuw om te kijken naar gezondheidseffecten. Als wij die echt kunnen meten, kunnen we daarna meer de diepte in. Dit onderzoek is voor ons een vingeroefening. Ik werk aan de TU bij Industrieel Ontwerpen en we willen als ontwerpers kijken hoe we straks omgevingen kunnen creëren die mensen helpen om gezonder te zijn. Als wij dus weten wat het is dat werkt in een bepaald soort kunstwerk, dan kunnen wij daar veel mee. Zijn het de kleuren, of bijvoorbeeld de opbouw? Je zou dan kunnen zeggen 'ik ontwerp een bepaald soort behang wat goed past bij een bepaalde ruimte', bijvoorbeeld. Je kan met de uitkomsten in de huiskamers of omgevingen van mensen iets betekenen."

PATIENT CARDIO - MEVROUW HEYER-SCHRIER

"Nee, ik heb nog geen kunst gezien hier. Maar het lijkt me wel leuk, ik houd daar wel van. Wat ik je zeg: als je ergens van geniet, dan vergeet je even je zorgen, hè? Ja, dat denk ik wel. Je voelt je prettiger, want dat doet je dan wat. Ik ga wel eens hier naar het stadhuis, daar hangen ook dikwijls dingen, hè? In dat atrium. Wist je dat niet? Kom je niet uit Den haag? Ga er maar eens kijken, daar hangen dikwijls schilderijen of tekeningen of foto’s of noem maar op. Daar ga ik dan naartoe zonder dat ik er hoef te zijn. Om te kijken. Daar geniet ik van."

"Ik moet een echo laten maken van mijn hart dus daarom zit ik hier even op de gang te wachten. Ik kom van de vijfde etage. Ik zal zo wel opgehaald worden, dat zal toch wel? Maar wat houdt het nou in, als ik de kunst zou willen zien? Moet ik dan rondlopen? Maar ik mag niet van die afdeling af! Ik heb een kastje met allemaal slangetjes. Ik mag daar niet af. Nu wel even, voor die echo. Maar anders mag ik er niet af. Oh, het hangt ook in de gangen? Er hangt kunst op verschillende afdelingen? En dat formulier met vragen kan ik dan invullen? Oh ja, daar staat 'kunstwerk nummer 42'. Dan staat daar de vraag bij ‘is dat kunst?’. Ja, dat kan ik niet beoordelen. Ik heb twee jaar op de vrije academie gezeten, daar heb ik wandkleden gemaakt. Dat was in de jaren tachtig. De een die vond het mooi en de ander niet. Dat is allemaal verschillend hè?"

"Je wil een foto van mij maken? Zit mijn haar een beetje? Voor mijn doen is het een beetje te lang. Ik moest ineens worden opgenomen, anders was ik nog naar de kapper gegaan. Ik heb een kort kapsel, dan gaat het snel. Krijgen jullie subsidie? Dat is wel belangrijk, natuurlijk. Maar even nog tussendoor, ben je wel eens op het Westeinde geweest? Waar geestelijk gehandicapten schilderen? Mooi hè? Daar ben ik laatst geweest. Daar waren ze toen ook aan het werk. Dat was zo leuk. Je kan jezelf met kunst een beetje uitleven, je vergeet de dingen even. Wat ik je zeg!"

ZO EEN VRIJWILLIGSTER, GUN JE IEDEREEN 

Elke wijst mensen de weg bij de hoofdingang

"Mevrouw, ik zal u vertellen, natuurlijk helpt kunst bij het beter maken. Natuurlijk. Ik ga van mijzelf uit. Als ik iets moois zie en als ik daar een goed gevoel bij heb, dan helpt dat. Maar als allereerste moet, vind ik, de omgeving waar de mens in leeft in balans zijn. Die gaat de hele dag met je om en die moet jou opvangen, met wat voor een ziektes je ook rondloopt. Dat is belangrijk. Pas dan kan kunst helpen." 

"Gelukkig ben ik gezond. Maar ik heb mijn man verzorgd. Hij had longkanker. Mijn man was heel krachtig van karakter. Een dag voor zijn dood heeft hij nog postzegels afgeweekt en in zijn boek gedaan. Als mijn man en ik de huiselijke balans niet hadden gehad, was het niet zo gegaan. Mensen die jou bij de hand pakken en met jou door dik en dun gaan, die heb je nodig. Als je ziek wordt dan gaan een heleboel mensen zich van je verwijderen. Omdat ze bang zijn. Dat is onvermogen. De eenvoudigste weg is dan om je terug te trekken. Weet u mevrouw, er is niets menselijker dan dat: gaat het je goed dan heb je vrienden, gaat het je slecht dan heb je niemand. Mijn man was krachtig. Hij heeft mij er doorheen gesleept. Je leeft constant in angst. ‘s Nachts kijk je of zijn borst nog wel op en neer gaat. Totdat de longdokter zei 'u moet afscheid nemen'. 'Nee, ik niet.' zei mijn man 'mijn vrouw moet afscheid nemen.'." 

"Als de basis goed is, dan kun je misschien kijken naar de kunst hier. Bijvoorbeeld dat werk hier om de hoek, de letters ‘adem in, adem uit’. Dat past goed hier, hè? Adem in, adem uit: dat houdt het leven in. Een gezonde ademhaling is alles. Boven op de eerste etage hangen allemaal schilderijen, bij nummer achtentwintig. 'Appelmoes is dom' heet het. Er hangen er heel veel naast elkaar, in dat kleine stukje gang. Het is allemaal een afbeelding van dezelfde figuur met een geruite pyjama aan. Als ik daar langs loop, dan gaan mijn ogen tintelen, al die ruitjes! Dan moet ik even bijkomen. Als je vloerbedekking koopt, moet je toch ook geen patroontje nemen? De eerste keer heb ik even mijn hand ertegenaan gehouden, zo van 'wat is dat nou?'. Toen heb ik nog een keer gekeken en nog een keer gekeken. Toen ik weer door de schuifdeur ging, ging mijn hoofd van 'zzzzz'. Toen moest ik wel lachen, maar ik werd er ook zenuwachtig van. Het zou je toch rust moeten brengen?"

"Dat werk daar vooraan, die longen, die vind ik prachtig. Zo tegen de witte achtergrond komen ze zo mooi uit. Nee, ik denk niet per se aan mijn man als ik ernaar kijk. Maar ik vind ze wel mooi. Ik zou ze liever hier achter mijn balie gehad willen hebben. Wat hier nu achter mij hangt, vind ik wel mooi, maar had veel groter gemoeten. Je moet natuurlijk wel je fantasie erbij laten werken en goed kijken. Bijvoorbeeld naar de straatlantaarn die zo van boven op de boom schijnt. Ik vind cultuur belangrijk voor het leven. Maar cultuur voor iemand die ziek is, dat weet ik niet. Kom ik toch weer bij die basis terug."

STICHTING DOEN DOET MEE - YU-LAN

"In een vroeg stadium is Stichting DOEN betrokken geraakt bij dit project, namelijk twee jaar geleden bij het symposium over kunst en gezondheid. Ik denk dat Martijn Engelbregt in zijn werk altijd kijkt naar wat voor effect het kan hebben, zich altijd afvraagt 'wat kan ik betekenen?'. Hij zal zich nooit opsluiten in zijn atelier om alleen een heel mooi werk te maken. Ik denk dat zijn werk niet bestaat zonder een link te hebben met zijn omgeving." 

"Het onderzoek past goed bij DOEN. Ons programma Social Design gaat namelijk over hoe kunstenaars en ontwerpers vanuit hun artistieke achtergrond nieuwe invalshoeken op maatschappelijke issues creëren. Zo komt er een andere kijk op dingen. Dit onderzoek als geheel is natuurlijk ook een kunstproject. Ik denk dat de meerwaarde er in zit dat een kunstenaar minder vast zit in een bepaalde gedachte of werkwijze. Terwijl een wetenschappelijk onderzoekscentrum start vanuit conventies die gebruikelijk zijn in wetenschappelijk onderzoek. Ik denk dat je dan ook een deel niet aanraakt, terwijl dat juist interessant kan zijn. Het is goed om te zien dat het MCH zich hier zo voor open stelt en echt aan het kijken is naar hoe ze kunst beter kunnen gebruiken. Hoe ze kunstenaars kunnen inzetten om mensen zich beter te laten voelen. En dat daar niet altijd medicijnen voor nodig zijn." 

"Wat bijzonder is aan BETER, is dat het speelt met het placebo effect. Dat komt sterk naar boven doordat er placebo's van kunstwerken tussen de echte werken hangen. Als je iets heel erg mooi vindt dan doet dat iets met je. Net zoals je heel erg gelooft dat je ergens beter van gaat worden, dan kun je je door die gedachte ook echt beter gaan voelen. Mensen zijn zich vandaag de dag minder bewust van hun eigen gevoel en willen alles meten en weten. Je kan moeilijk bepalen of je nou gezond bent of niet. Als je je niet helemaal lekker voelt, dan grijp je snel naar een aspirine. Soms voel je je niet lekker en dan denk je 'heb ik nou koorts?' en dan pak je een thermometer. Dan wordt het bevestigd of niet. En dat is het dan. Ik vind het goed om daarover een discussie op gang te brengen. Omdat mensen toch ook veel aannemen, zo van 'het zal wel goed zijn, want het is een ziekenhuis'."